سیستان فراموش شده : در سالهای اخیر نسخه‌های فراوانی توسط مسئولان و کارشناسان برای حل مشکلات ناشی از خشکسالی در سیستان و بلوچستان پیچیده شده و پروژه استحصال آب‌های ژرف یکی از آنها بود که امروز خوشبختانه به ثمر نشسته است
بی‌آبی و خشکسالی چند سالی است مثل میهمانی ناخوانده در همه جای ایران جا خوش کرده و از جنوبی‌ترین نقطه کشور تا استان‌های شمالی را در بر گرفته طوری که هیچ نقطه‌ای در کشور از گزند آن در امان نیست.
شاید اگر 20 سال قبل می‌شنیدیم روزی ممکن است مناطق سرسبز شمال کشور با کاهش شدید بارندگی مواجه شود و لب‌های ساکنین استان‌های جنوبی ایران از عطش ترک بردارد باورمان نمی‌شد اما حالا نه تنها خشکسالی تمامی کشورمان را در بر گرفته، بلکه عدم مدیریت صحیح منابع آبی و بی‌وفایی کشورهای همسایه نسبت به وعده‌هایشان بر این مشکل افزوده تا حالا مردم شاهد خشک شدن دریاچه‌های هزاران سالهای چون هامون، ارومیه، گاوخونی و رودخانه‌های پرآبی چون سرباز، زاینده‌رود و کارون باشند.
سیستان و بلوچستان کلکسیون معضلات زیست‌محیطی
سیستان و بلوچستان را باید مظلوم‌ترین استان ایران دانست چون در این استان مرزی کلکسیونی از معضلات زیست‌محیطی کنار بی‌وفایی کشورهای همسایه و عدم مدیریت صحیح آب از سوی مدیران و مسئولان استانی و کشوری دست در دست هم داده تا 100 درصد این استان دچار خشکسالی شود و بسیاری از مردم استان مجبور به مهاجرت به دیگر مناطق کشور شوند و یا در بحرانی‌ترین شرایط بی‌آبی زندگی کنند و چشم به آسمان بدوزند تا روزی برسد که قهر طبیعت به پایان برسد.
موضوع کمبود آب و خشکسالی در منطقه سیستان بیش از دیگر نقاط استان پهناور سیستان و بلوچستان به چشم می‌خورد، چرا که آب این منطقه پیش از این از طریق حق‌آبه‌ای که کشور افغانستان در رودخانه هیرمند رهاسازی می‌کرد تامین می‌شد و طبق آمار رسمی منتشر شده ورودی آب رودخانه هیرمند در سال جاری حدود 98 درصد کاهش داشته است.
علاوه بر آن تالاب بین المللی هامون که پیش از این منبع اصلی اشتغال صیادان و دامداران منطقه سیستان بود به کلی خشک شده و ریزگردهای موجود در بستر خشکیده آن به منبعی برای ریزگردها تبدیل شده که در پی وقوع بادهای 120 روزه در بسیاری از ماه‌های سال نفس‌کشیدن را نیز برای مردم سیستان دشوار می‌کند.
در طول سالهای اخیر نسخه‌های فراوانی توسط مسئولین و کارشناسان امر برای حل مشکلات ناشی از خشکسالی در این استان پیچیده شده که برخی از آنها در همان ابتدای امر با شکست مواجه شد و برخی نظیر آبرسانی سقایی با مشکلات فراوان هنوز هم به کار خود ادامه می‌دهد تا حداقل نیاز برخی روستاها با سهمیه روزانه 15 لیتری آب به ازای هر نفر در هر شبانه‌روز رفع شود، اما میان تمامی این طرح‌ها دو پیشنهاد بیش از همه موجب دلگرمی مردم شد که یکی استفاده از ظرفیت‌های بومی برای بارورسازی ابرها و سازش با کشور افغانستان برای رهاسازی آب به دریاچه هامون بود و دیگری که چند وقتی شرح آن نقل محافل علمی و مجامع خانوادگی مردم این استان شده استفاده از “آب‌های ژرف” است.
آب‌های ژرف راه نجاتی برای بحران بی‌آبی
در واقع آب‌های ژرف که به آب‌های فسیلی نیز معروف هستند در طول میلیون‌ها سال در اعماق زمین محبوس شدند که به دلیل عدم تجدیدپذیری مجدد بسیار ارزشمند بوده و از آنها به عنوان منابع آبی استراتژیک نیز یاد می‌شود به گونه‌ای که برخی دانشمندان این منابع آبی را راه نجات بشریت در بحران‌های آبی آینده می‌دانند اما در برخی از نقاط جهان این منابع تنها راه چاره جهت گذر از بحران آبی است؛ بنا به گفته کارشناسان اگر در کشور لیبی از این منابع استفاده نمی‌شد دیگر هیچ نقطه‌ای از این کشور قابل سکونت نبود.
لیبی اولین کشوری بود که از این منبع استفاده کرد، در واقع حتی کشف این منابع خدادادی نیز کاملاً اتفاقی بود به گونه‌ای که اولین بار در سال 1953 و در حین حفاری‌های نفتی کشف شد که در همان ابتدا و پس از انجام تحقیقات و مطالعات کارشناسی حجم این مخزن عظیم آب زیرزمینی در حدود 150 هزار کیلومترمکعب تخمین زده شد. اردن و عربستان دیگر کشورهایی هستند که از این منابع استفاده کرده‌اند و از آن جهت تأمین آب آشامیدنی و حتی کشاورزی بهره جسته‌اند اما پس از کشف آلاینده‌های رادیواکتیوی در آب‌های این مناطق پروژه استخراج آن متوقف شد.
ایران به دنبال استفاده از آب‌های فسیلی
ایران با توجه به نیازهای موجود و خشکسالی‌های یک دهه اخیر به دنبال بهره‌برداری از آب‌های فسیلی است. تیرماه سال 95 پیشنهاد طرح استفاده از آب‌های ژرف در مجلس شورای اسلامی ارائه شد تا بر اساس آن مطالعات برای بهره‌برداری و استفاده از ظرفیت آب‌های ژرف در سیستان آغاز شود، برآوردها نشان می‌دهد که در مناطقی مانند خراسان جنوبی، کرمان و سیستان و بلوچستان اولویت حفاری برای رسیدن به آب ژرف وجود دارد و به طور کلی حفاری هر حلقه چاه اکتشافی در بلوک‌ها، نقاط عمیق و ژرف مناطق ذکر شده به چیزی در حدود 30 میلیارد تومان اعتبار به صورت سالانه نیاز دارد.
پس از انجام مطالعات اولیه و بررسی گزارش‌های موجود و موافقت تعدادی از دستگاه‌های اجرایی با پیشنهاد مربوط به استخراج آب‌های عمیق ایران که بر اساس مطالعات انجام شده در عمق 500 تا 3000 متری سطح زمین قرار دارد، در نهایت بخشنامه‌ای ویژه با هدف تأمین آب شرب اضطراری استان سیستان و بلوچستان در قالب انجام حفاری آب ژرف در اختیار وزارت نیرو قرار گرفت تا شاید بهره‌برداری از این آب‌ها پایانی بر بی‌آبی چندین ساله این منطقه از کشورمان باشد. در این راستا وزارت نیرو تفاهم‌نامه‌ای با بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی منعقد کرد که بر اساس آن به حفر چاه آب اقدام کنند و شرکت حفاری و اکتشاف انرژی گستر پارس متعلق به بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی که از شرکت‌های با سابقه در این زمینه محسوب می‌شود به میدان آمد تا گامی مثبت در راستای دستیابی به یک فناوری بومی بردارد.
فناوری بومی شده استحصال آب ژرف که جزو پیشرفته‌ترین فناوری‌های روز دنیاست، در اکتشاف آب‌های زیرزمینی در اعماق بیش از 2 هزار و 500 متری زمین و حفر چاه‌های آب ژرف برای بهره‌برداری از این آب‌های زیرزمینی به کار برده می‌شود و قابل بهره‌برداری در زمینه مقابله با خشکسالی و بحران کم‌آبی است. فناوری بهره‌گیری از آب‌های ژرف که امروز در سیستان و بلوچستان در عمق حدود 2 هزار و 500 متری به نتیجه رسیده در اختیار کشورهای معدودی است و می‌توان از این رخداد علمی عملی به عنوان یک دستاورد بزرگ یاد کرد.
آب‌های ژرف بهترین گزینه برای عبور از بحران بی‌آبی
حبیب‌الله دهمرده در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم با تأکید بر اینکه بهره‌برداری از آب‌های ژرف بهترین گزینه برای عبور از بحران بی‌آبی و خشکسالی است، اظهار داشت: حفاری چاه‌های عمیق برای بهره‌برداری از آب‌های ژرف یا همان آب‌های فسیلی در سیستان و بلوچستان یکی از مهمترین رخدادهای چند دهه اخیر در منطقه است و آن را می‌توان سرآغازی برای پایان بخشیدن به مشکلات ناشی از خشکسالی و بی‌آبی در انبار غله ایران دانست.
نماینده مردم زابل در مجلس شورای اسلامی افزود: برای اولین بار طرح بهره‌برداری از این آب‌ها را در تیرماه 95 و در نشست اعضای کمیسیون آموزش و تحقیقات با معاون علمی و فناوری رئیس جمهور مطرح کردم و بر لزوم توجه ویژه بر آن تأکید داشتم.
وی با اشاره به اقدامات انجام شده برای تصویب این طرح ملی در هیئت دولت، بیان کرد: بعد از طرح این موضوع برای بررسی بیشتر و روشن شدن ابعاد آن جلسات متعددی با معاون علمی و فناوری رئیس جمهور و همکاران ایشان برگزار شد که خوشبختانه پس از چندین جلسه بالاخره این تلاش‌ها به ثمر نشست و منجر به انعقاد صورتجلسه‌ای در 28 تیرماه سال 95 شد که همین صورتجلسه نیز زمینه‌ساز تصویب طرح حفاری و برداشت آب‌های ژرف در منطقه سیستان شد.
نتایج حفاری آب‌های ژرف در سیستان نویدبخش موفقیت است
دهمرده ادامه داد: چاه حفر شده در سیستان به آب رسیده و در حال حاضر به طور متوسط در هر ثانیه چیزی در حدود 40لیتر آب از دهانه این چاه خارج می‌شود که جنس ویژه این خاک به دلیل آرتزین بودن موجب شده تا این مقدار آب بدون هیچ دستگاه پمپاژ از چاه ژرف سیستان خارج شود که این خود نویدبخش موفقیت این طرح است.
نماینده مردم زابل در مجلس شورای اسلامی با اعلام اینکه این کار برای اولین بار در ایران و بنا بر گفته برخی کارشناسان در خاورمیانه و جهان اجرا شده، خاطرنشان کرد: این آب از عمقی بیش از 2000 متری بدون کوچکترین استفاده از پمپ بیرون می‌آید و برای اطمینان از سلامت آن نمونه‌گیری و آزمایشاتی در حال انجام است تا تأیید شود که برای شرب و کشاورزی هیچگونه ضرری ندارد.
وی این چاه را الگویی برای طرح‌های مشابه در کشور دانست و گفت: در این زمینه گلایه‌هایی هم داریم که باید به آن توجه شود چرا که ما در حال حاضر اعتباری بالغ بر 150 میلیارد ریال در دست داریم و از سوی دیگر نیز به این دلیل برای رسیدن به عمق 4000 متری اصرار دارم که این چاه به عنوان اولین چاه ژرف ایران شناخته شده و می‌تواند الگویی مناسب برای دیگر چاه‌هایی که در آینده قرار است در دیگر نقاط استان و کشور حفر شود باشد.
دهمرده با اشاره به مشکلات پیش روی این طرح، بیان کرد: ما از سابقه زمین‌شناسی منطقه اطلاع درستی نداشتیم و تنها برخی کارشناسان اعتقاد داشتند که تنها 500 متر رسوب در منطقه سیستان وجود دارد و بی‌تردید همین عامل نیز موجب شد تا تمام معادلات و برنامه‌ریزی‌هایی که پیش از آغاز کار داشتیم به هم بریزد، یا اینکه در عمق 2000 متری زمین ناگهان به سنگ‌هایی با قطر 20 سانتی‌متر برخورد کرده‌ایم که به عقیده کارشناسان زمین‌شناسی علت وجود آن در این عمق از خاک تنها می‌تواند نتیجه وجود دریای آبی در گذشته دور این منطقه باشد.
ضرورت انتقال آب عمان در کنار بهره‌گیری از آب‌های ژرف
نماینده مردم زابل در مجلس شورای اسلامی خاطرنشان کرد: در آغاز راه ما هیچ علم و دانشی از حفر چاه‌های آب ژرف نداشتیم و برای همین نیز با استفاده از نیروهای بومی و کمک‌گیری از توان فرانسوی‌ها و روس‌ها این عملیات را آغاز کردیم.
عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی با تأکید بر اینکه “پس از بهره‌برداری از آب‌های ژرف دیگر نگران بی‌آبی نخواهیم بود”، تصریح کرد: واحد آب‌های ژرف برخلاف آب‌های چاه نیمه که بر اساس میلیون مترمکعب سنجیده می‌شود بر پایه میلیارد مترمکعب مشخص می‌شود که این خود گویای حجم بسیار زیاد این آب‌هاست.
وی عنوان کرد: با اجرای این طرح با تغییری اساسی روبه‌رو خواهیم شد به‌گونه‌ای که هزینه آب به شدت افت پیدا خواهد کرد و اگر کنار این طرح ملی بتوانیم طرح انتقال آب از دریای عمان را نیز اجرایی کنیم دیگر چیزی به عنوان بی‌آبی در این منطقه وجود نخواهد داشت.
رسیدن به نتایج مطلوب در زمینه بهره‌گیری از آب‌های ژرف در سیستان به ویژه برای مردم این منطقه که با مشلات متعددی در پی خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند، امری بسیار امیدبخش است؛ اما باید به این امر نیز توجه داشت که آب‌های ژرف با توجه به تجدیدناپذیر بودن آن منابعی پایدار برای تامین آب محسوب نمی‌شوند و بسیاری از کارشناسان عقیده دارند باید از فرصت موقت بهره‌گیری از آب‌های ژرف استفاده شود تا پروژه انتقال آب دریای عمان به مناطق درگیر خشکسالی تکمیل شود.
تسنیم