خوب یا بد آبهای ژرف از زبان یک متخصص

سیستان فراموش شده: هیات دولت اخیرا در مصوبه ای 25 میلیارد تومان اعتبار برای حفر چاه آب ژرف و تامین آب آشامیدنی اضطراری استان سیستان و بلوچستان در نظر گرفت. البته پیش از این مقامات وزارت نیرو اعلام کرده بودند در حوزه آب ژرف با وام 250 میلیون دلاری که روسیه به ایران اختصاص داده اقدامات مشترکی با روسیه در ایران شروع شده است.

آب ژرف در اعماق بیش از 1000 متری کره زمین وجود دارد و یکی از مناطقی که آب ژرف در حال جریان آنجا می تواند مصرف آشامیدنی داشته باشد محدوده های گسل های زلزله است.

به گزارش سیستان فراموش شده: عصر ایران در خصوص احتمال وجود آب ژرف و مصوبه دولت برای تامین آب آشامیدنی استان سیستان و بلوچستان از آب ژرف، با دکتر محمد آریامنش گفت و گو کرد. آریامنش، دکترای ژئوفیزیک(زلزله شناسی) دارد و یکی از موافقان استفاده از آب ژرف است. گفت و گو با دکتر آریامنش را می خوانید.

در مورد آب های ژرف ایران در چند مقطع زمانی بحث شده و اخیرا باز این موضوع مطرح شده. دو گروه متفاوت نسبت به این موضوع اظهار نظر می کنند. برخی کارشناسان به طور کامل مخالف استفاده از آب ژرف هستند و یک گروه هم موافق استفاده از آب های ژرف هستند.
کسانی که مخالفند می گویند ما به درستی آب های سطحی و زیرزمینی را مدیریت نمی کنیم و اگر به آب های ژرف دسترسی پیدا کنیم آنها را هم از بین می بریم. اما شما موافق استفاده از آب های ژرف هستند.
بر چه مبنا این موافقت حاصل شده و شدیدا موافق استفاده از آب های ژرف هستید؟

بحث من این است که در مرحله اول از نظر مهندسی، از نظر مدیریتی و از نظر کارشناسی، ضرورت دارد که تمام منابع آب مختلف کشور از جمله آب های ژرف را مطالعه کنیم، بررسی کنیم و پهنه بندی کنیم.

حداقل ما بدانیم که در کشور چه داریم. در مواقع ضروری آنها را بهره برداری کنیم. این دلیل اول است. بالاخره ما در این کشور زندگی می کنیم و کشور مال ما هست، ما باید آینده پژوهی کنیم و باید نیازهای آینده کشور را بررسی کنیم و باید بدانیم چه میزان آب داریم.

به غیر از این موارد، از نظر شما آب های ژرف چه اهمیتی دارد؟

از نظر اقلیمی، کشور ما در یک منطقه خشک قرار گرفته است. منابع آب سطحی ما محدود است. متاسفانه ما در مورد مطالعه منابع مختلف آب برنامه ریزی جامعی نداشته ایم. آب های زیادی در زیر زمین از کشور خارج می شوند.

ما اگر از این آب ها بهره برداری نکنیم و اگر این منابع را استحصال نکنیم، یک سرمایه را از دست داده ایم. دوستانی که مخالف استحصال آب های ژرف هستند برای آنها آب ژرف، بد تعریف شده.

 

کسانی که در داخل کشور مخالف استفاده از آب ژرف هستند می گویند ما از آب های سطحی و زیر زمینی کشورمان به درستی استفاده نمی کنیم و در مدیریت این آب ها مشکل داریم و بعد بخواهیم از آب ژرف استفاده کنیم آنها را هدر می دهیم.

آنها تعریف درستی از آب ژرف ندارند. اغلب اینها زمین شناس نیستند. اینها کسانی هستند که می گویند آب ژرف یعنی آب فسیلی. بله، اگر آب فسیلی بهره برداری شود بالاخره ذخیره آن تمام می شود ولی آب های ژرف به 5 دسته تقسیم می شوند.

در یک دسته بندی کلی، ما دو نوع آب ژرف تجدیدپذیر و تجدید ناپذیر را داریم. بنده این تعریف را برای اولین بار، در کشور ارائه کرده ام.

آب های فسیلی، آب های ژئوترمال(زمین گرمایی) و آب های نفتی، تجدید ناپذیرند. تمام آب گرم هایی که در مناطق مختلف کشور مثل سرعین، فردوس و نایبند طبس وجود دارد آب ژرف هستند که از درون زمین به بالا می آید. این آب ها، تجدید ناپذیر هستند. ما به دنبال استخراج این آب ها نیز نیستیم.

آب های تجدید پذیر نیز دو نوع هستند. یک نوع آب هایی است که در رسوبات کواترنری یا آبرفت ها وجود دارد. باز ما به دنبال این آب ها نیستیم. اگر ما از این آب ها، بیش از حد بهره برداری کنیم، زمین ممکن است نشست کند.

اما آب های پهنه های گسلش، آب های برون حوزه ای هستند. آب هایی هستند که از یک حوزه دیگر، وارد ایران می شوند یعنی از خارج از مرزهای ایران، وارد ایران می شوند.

این آب ها، در اعماق زمین هستند یعنی در عمق بیش از 700 متری زمین قرار دارند. استفاده از این آب ها، باعث زمین نشست و تهدیدات زیست محیطی نمی شود. به دلیل این که این آب ها در زیر زمین جریان دارند، کیفیت بهتری هم دارند.

ما اگر این آب ها را برداشت نکنیم از کشورمان خارج می شود. امروزه ثابت شده است که چشمه های آب شیرین در دریای عمان و خلیج فارس وجود دارد. این آب ها از زیر زمین به بیرون از ایران می روند. چرا ما از این آب ها استفاده نکنیم.

برخی از کسانی که هم رشته شما هستند و در رشته فیزیک زمین(ژئوفیزیک) تحصیل کرده اند شخصا به من گفتند استفاده از آب ژرف، هزینه بر است و کار آسانی نیست. در این زمینه در جواب این صاحب نظران و کسانی که در همین حوزه شما متخصص هستند چه نظری دارید؟

من یک سوال دارم. اگر آب را از خلیج فارس بیاوریم و شیرین کنیم چقدر هزینه دارد؟ الان در دستور کار قرار گرفته است که آب منتقل شود و به کرمان، بیرجند برود و در برنامه هست که حتی تا مشهد برود.

تهیه آب ژرف از عمق 1000 متری 18 ماه زمان می برد/امکان تامین ارزان تر آب سیستان و بلوچستان با حفر چاه 300 متری /

می خواهند 2 هزار کیلومتر، آب را پمپاژ کنند. این 2 هزار کیلومتر، سرازیری نیست. این 2 هزار کیلومتر مسیر انتقال آب، حداقل 2000 متر یا 1800 متر اختلاف ارتفاع دارد. یعنی علاوه بر این که ما باید 2 هزار کیلومتر را در یک مسیر، تا بیرجند پمپاژ کنیم در عین حال 2000 متر اختلاف ارتفاع نیز دارد.

محاسباتی انجام شده که آوردن آب از خلیج فارس و جنوب کشور چقدر هزینه دارد؟

بله. ما اینها را محاسبه کرده ایم. میزان هزینه یک متر آب ژرف، یک دویستم انتقال آب از دریای آزاد تا به منطقه مورد نظر است.

در ارتباط با هزینه حفر چاه آب ژرف، آقای رحیم میدانی معاون وزیر نیرو گفته اند حفاری هر چاه آب ژرف سالیانه 30 میلیارد تومان هزینه دارد.

در سیستان و بلوچستان افزایش شدید دمای هوا اتفاق افتاد و بزرگان این استان از دولت خواستند به خاطر گرمای بی سابقه استان، برق را با قیمت کمتری عرضه کند. آیا می شود این هزینه زیاد حفاری آب ژرف از مردم که مصرف کننده هستند بعدا در قالب قبض آب گرفت یا مثل همین وضعیتی می شود که در مورد برق اتفاق افتاد؟

ما برای اکتشاف و استحصال یک چاه آب ژرف که به طور میانگین 1000 متر تا 1200 متر عمق دارد کلا 30 میلیارد تومان نیاز داریم.

نگهداری و حفظ وضعیتی که وجود دارد هزینه نخواهد داشت؟

قطعا هزینه دارد. یک چاه معمولی هم نیاز به نگهداری دارد ولی نه 30 میلیارد تومان.

پس شما معتقدید که برای آب ژرف نیاز نیست که سالیانه 30 میلیارد برای هر چاه هزینه شود؟

هزینه حفر چاه آب ژرف بستگی به عمق چاه دارد. عمق آن خیلی مهم است. بنده، مجری سند راهبردی آب ژرف در وزارت نیرو بودم. اصلا وزارت نیرو، سند راهبردی آب ژرف را به دلیل این که گفتند ما پول نداریم، تمام نکرد. برای 20 میلیون تومان پول مانده بودند و گفتند نداریم که آن را تمام کنیم.

به نظر شما حداقل هزینه ای که تاسیس چاه آب ژرف و استفاده از آن دارد چقدر است؟

رقمی که من به آقای مهندس میدانی معاون وزیر نیرو در سال 1395 اعلام کردم 33 میلیارد تومان بود. به آقای مهندس میدانی، من رقم دادم که از اکتشاف تا استحصال است یعنی آب به محل مورد استفاده برسد.

هزینه های سالیانه نگهداری چاه آب ژرف را چقدر برآورد می کنید؟

هزینه نگهداری خیلی کمتر است و فکر می کنم کمتر از 100 میلیون تومان شود. البته برای چاه نفت در ایران بالغ بر 5000 متر حفاری می شود.

یک نوع آب ژرف تجدید پذیر در رسوبات آبرفتی وجود دارد. این نوع زمین ها و رسوبات در چه مناطقی از کشور وجود دارد؟

در اغلب دشت های ایران، رسوبات آبرفتی وجود دارد. همین دشت تهران، دشت ورامین، دشت قم و دشت طبس و هر جایی که دشت هست، رسوبات کواترنری و رسوبات آبرفتی هستند ولی ما به دنبال استحصال آب از این مناطق نیستیم.

ما به دنبال استحصال آب از پهنه های گسلش هستیم. هر جایی که گسل های عمیق داریم و هر جایی که گسل های کلان و فعال داریم.

از بین 5 نوع آب ژرف، فقط از آب ژرف موجود در گسل فعال و غیر فعال باید استفاده کرد؟

-دقیقا. ما الان از آبرفت ها استحصال آب را داریم. برداشت زیاد آب از آبرفت، باعث این شده که زمین، نشست کند.

وزیر نیرو در تیر ماه امسال گفته بود چاه های آب ژرف بین 1000 متر تا 2000 متر عمق دارند. عمق این چاه های ژرف در همین حد است و بیش تر نیست؟

هنوز در کشور، ما سند راهبردی منابع آب ژرف را نداریم. سند راهبردی نداریم یعنی این که کلمه آب ژرف، تعریف نشده که از چه عمقی تا چه عمقی.

در وزارت نیرو، بیش تر از 100 متر برای استحصال آب، تعریفی وجود ندارد. چاه هایی که وزارت نیرو تقسیم بندی کرده سه نوع است. یک نوع، چاه دستی است که تا عمق 10 متری است.

چاه های نیمه عمیق، چاه هایی هستند که تا 70 متر حفاری می شوند. چاه های عمیق، چاه هایی هستند که تا 100 متر حفاری می شوند.

در زبان ما، کلمه عمیق به معنای ژرف است. بنابراین تعاریف باید عوض شوند. با این حساب به چاه ژرف، باید فوق عمیق بگوییم. آب ژرف در مناطق مختلف، عمق مختلفی دارد.

گسل های فعال و غیر فعال که آب ژرف دارند و آب آنها تجدید پذیر هستند اگر آب آنها مورد استفاده قرار بگیرد به طور طبیعی آب جایگزین آن می شود. در چه مناطقی از کشور می توان از این آب ها به عنوان آب آشامیدنی برداشت کرد؟

سازمان زمین شناسی، گسل های فعال و اصلی کشور را شناسایی کرده است. گسل درونه در شرق ایران است. همچنین گسل هایی مثل گسل کَلمرد، گسل شتری طبس و گسل اسفندیار و گسل نایبند و گسل زاگرس، گسل تهران، گسل میامی در استان سمنان را داریم. در کویر ایران، این گسل ها پراکنده هستند.

اتفاقا در مناطقی مثل دشت لوت که خشک و کویری است این گسل ها را داریم. این پهنه ها، پهنه های فعالی هستند و آب در این مناطق جریان دارد.

گفته شده که آب های ژرف از شمال شرقی و شمال غربی وارد ایران می شود و منشاء این آب ها در مناطق خارج از ایران است که به ایران می آید. اطلاعات بیشتری در این زمینه دارید که دقیقا از چه مناطقی این آب ها به سمت ایران می آید؟

از شمال شرق ایران و از کوه های هندوکُش در افغانستان و از شمال غرب ایران و از ترکیه و جمهوری آذربایجان می آید. در پهنه گسل زاگرس و گسل های فرعی که در آنجا وجود دارد آب جریان دارد.

این آب ژرف که در ایران از آن استفاده نمی شود بعد از ایران وارد دریای عمان، خلیج فارس و کشور عراق می شود و از کشورمان خارج می شود؟

برخی از کانال های حاوی آب ژرف از کشور خارج می شوند و وارد اقیانوس و دریا می شوند.

برخی از اینها وارد سرزمین های اطراف ایران می شوند که در آنجا هم ممکن است به یک سمت دیگر حرکت کند یا در سفره های زیر زمینی به صورت ذخیره بماند. وارد افغانستان می شود. قطعا وارد عراق می شود. وارد پاکستان می شود.

بسیار ما آب ژرف سرریز داریم. گسل زابل و گسل مکران را در استان سیستان و بلوچستان داریم. پیش بینی می شود که آب های ژرف زیادی در آنجا وجود دارد. آب های ژرف از منطقه چابهار وارد سرزمین پاکستان می شود. ادامه آن گسلی در هند است و من درباره آن مطالعه کرده ام حتی آب ژرف وارد آن قسمت ها می شود.

روسیه وام 5 میلیارد دلاری به ایران داده و 250 میلیون دلار از این خط اعتباری در ارتباط به همین بحث آب ژرف است و روسیه در این زمینه برای انجام این مطالعات در ایران مشارکت کرده است. در این خصوص اطلاعات مشخصی دارید که این فعالیت ها از چه زمانی شروع شده و چه پیشرفت هایی داشته است؟

من چند روز پیش با یکی از مسئولان ارشد کشور ملاقاتی داشتم و در همین زمینه ایشان فرمودند که با سرمایه گذاری روس ها، ما چند سال است که به طور چراغ خاموش داریم کار می کنیم.

وقتی که گفته می شود به طور چراغ خاموش فعالیت کرده اند اطلاعاتی هم منتشر نشده است. در نتیجه هیچکس نمی تواند ادعا کند که در کجا شروع کرده و به کجا ختم شده است. همچنین مشخص نیست چه نتایجی داشته و چه نتایجی نداشته است. البته اگر نتیجه داشت یقین داشته باشید که تا الان نتیجه این مطالعات تا الان چاپ شده بود و گزارش های آن و نقشه های پهنه بندی منتشر شده بود.

به هر حال 250 میلیون دلار اعتبار به همین موضوع کشف آب ژرف داده شده است. این پول در حال مصرف شدن است.
ما اگر به طور جدی فعالیت کنیم ظرف چه مدت می توانیم آب ژرف را برداشت کنیم و مورد استفاده قرار بدهیم؟

چون از سیستم از اداری در ایران مطلع هستم به شما تعهد می دهم که کمتر از 18 ماه یعنی یک و نیم سال این کار به نتیجه برسد.

مدت زیادی است که مطالعات در استان کرمان، استان سیستان و بلوچستان، استان فارس و خراسان رضوی انجام شده است. نتیجه این مطالعات تا الان چه بوده است؟

کسانی که می گویند مطالعه کرده ایم نتایج را منتشر کنند. در سال 1395 بنده در وزارت نیرو بودم. آقای مهندس چیت چیان، وزیر نیرو نامه ای را پاراف کرده بودند. فردی در دانشگاه صنعتی امیر کبیر ادعا کرده بود که من آب ژرف پیدا کرده ام. وزیر نیرو گفته بود که بیا. آن شخص هم نیامد. وزیر نیرو گفته بود بگو آب ژرف در کجا قرار دارد که ما از فردا حفاری را شروع کنیم.

این جمله آقای وزیر که از فردا حفاری را شروع کنیم نشان می دهد که هم ایشان مایل است و هم وقت گذاشته و هم مصمم و اراده اش بر این است که آب ژرف استحصال شود. در ضمن نشان دهنده این است که تا حالا نقطه ای مشخص نشده است.

آقای غلامعباس کاظمی که استاد دانشگاه صنعتی شاهرود بوده گفته اند تضمین 100 درصدی برای پیدا کردن آب شیرین در قالب آب ژرف وجود ندارد. همچنین گفته اند که این یک پروژه بسیار پیچیده است.

– هدف ما از بهره برداری از آب ژرف چه هست؟ در یک منطقه ممکن است آب در حد شُرب وجود داشته باشد ولی در یک منطقه دیگر ممکن است آب ژرف برای استفاده صنعتی مناسب باشد.

اما در یک منطقه ممکن است آب ژرف داشته باشیم ولی به قدری شور باشد که اصلا نتوانیم استفاده کنیم. طبیعتا کیفیت منابع آب ژرف در قسمت های مختلف کشور متفاوت خواهد بود.

شما گفتید که اگر بودجه به موقع تخصیص پیدا کند می توان ظرف کمتر از 18 ماه آب ژرف را به بهره برداری برسانیم. هیات دولت در جلسه یک شنبه اول مرداد 96 تصویب کرد 25 میلیارد تومان اعتبار برای تامین آب شرب اضطراری استان سیستان و بلوچستان در قالب انجام حفاری آب ژرف تخصیص پیدا کند.
فکر می کنید این 25 میلیارد تومان بودجه کافی است یا آن 250 میلیون دلاری که ایران از روسیه اعتبار گرفته است می تواند موثر باشد؟

این مصوبه ها را برای اجرا باید به دست فردی بدهند که اختیار کامل داشته باشد. اگر قرار باشد در فرآیند اداری بیفتد به جایی نمی رسد. همچنان که در این چند سال به جایی نرسیده است.

اخیرا اعلام شد حدود 4 هزار روستای سیستان و بلوچستان آب آشامیدنی ندارند و روزانه با تانکر آب 15 لیتر آب سهمیه ای دریافت می کنند. اگر 18 ماه زمان می برد که به آب ژرف برسیم و آن آب استحصال شود به نظرتان آب شیرین کن ها زودتر به نتیجه می رسد تا آب ژرف؟

آب شیرین کن، دستگاه است. باید خریداری شود و بعد نصب کنند. اگر اراده باشد ظرف 4 ماه جواب می دهد. اما این آب باید در ساحل استفاده شود. هر چند که قرار است همین آب شیرین را به طبس منتقل کنند. این کار بیش تر از 3 سال طول می کشد.

به اعتقاد من دولت باید طرح جامع منابع آب داشته باشد. در چابهار و مناطق ساحلی، اولویت با آب شیرین کن است. در آنجا اگر به دنبال آب ژرف هم برویم برای ما به صرفه نیست. اما در طبس اولویت با آب ژرف است.

با توجه به این که گفتید دسترسی به آب ژرف 18 ماه طول می کشد شما راه دیگر یا راه بهتری را پیشنهاد می کنید که در استان سیستان و بلوچستان زودتر به نتیجه برسد؟

در نوار مرزی استان سیستان و بلوچستان و در نوار مرزی خراسان و حتی در غرب ایران، آب زیادی از کشور خارج می شود. من در این زمینه طرحی ارائه کردم و گفتم آب زیادی از کشور خارج می شود. اگر نوار مرزی را به عرض 10 کیلومتر گندم بکاریم نیاز نیست در جاهای دیگر کشور کشاورزی کنیم.

الان آب دارد از کشور خارج می شود. مرز ایران و افغانستان و مرز ایران و پاکستان، علاوه بر آب ژرفی که قطعا وجود دارد آب های عمیق معمولی هم جواب می دهند. برداشت از این آب ها به کشور ما آسیب نمی زند.

این آب ها باید استخراج شود و اگر استخراج نشود از دست ما در رفته است. مثل مخزن مشترک گاز ایران و قطر است. این که ما بگوییم این را برای آیندگان نگه داریم، خُب قطر از آن طرف، دارد استحصال می کند.

به همین دلیل باید برای استفاده از آب های مرزی باید کار کنیم. در سیستان و بلوچستان اصلا نیاز به آب ژرف نداریم. در مرز استان سیستان و بلوچستان که شیب زمین شناسی به سمت افغانستان و پاکستان است، هر جا را که حفاری کنیم آب آشامیدنی استان سیستان و بلوچستان را تامین می کند. سیستان و بلوچستان، زمانی انبار غله ایران بوده است.

به نظر شما اولویت با حفر چاه با عمق 100 متر است و نه چاه های ژرف که بیش از 1000 متر باید حفاری کرد؟

در عمق های بیش از 300 متر و 400 متر در نوار مرزی استان سیستان و بلوچستان، آب داریم. اصلا نیاز به حفاری آب ژرف نیست. البته در آنجا آب ژرف هم داریم و مطالعه آن جای خود را دارد.

یعنی وزارت نیرو باید سراغ آب ژرف نرود و سراغ چاه های با عمق 300 متر بورد که آب اضطراری استان سیستان و بلوچستان را تامین کند؟

یک دید کلی وجود دارد و می گویند محیط زیست به هم می خورد و زمین نشست اتفاق می افتد. شاید یکی از دلایل، همین باشد.

شما می گویید در عمق 300 متری در استان سیستان و بلوچستان می توان به آب رسید و می شود آب آشامیدنی را تامین کرد. برداشت این آب ها، آن مناطق را دچار فرونشست و نشست زمین نمی کند؟

فرونشست نکردن زمین فقط در مناطقی از کشور اهمیت دارد و نه در همه جای کشور. در نوار مرزی استان سیستان و بلوچستان، حفر چاه های 300 متری اشکال ندارد. در سیستان و بلوچستان، گسل های زیادی داریم. همین چاه های 300 متری یا 400 متری را در پهنه های گسلش حفاری کنند هیچ آسیبی وارد نمی شود.

مطالعات مستند و قابل استناد وجود دارد که به جای حفاری چاه آب ژرف می شود با چاه های با عمق 300 متر به آب رسید؟

من حیثیت علمی خودم را فدای بحث های بی فایده نمی کنم. اما این که فردا بگویم برای چاه های 300 متری فلان نقطه را حفاری کنید و به آب می رسیم، چنین چیزی نداریم. باید مطالعه کنیم.

هیات دولت مصوب کرده است که جهت تامین آب شُرب اضطراری استان سیستان و بلوچستان 25 میلیارد تومان برای حفاری آب ژرف اختصاص پیدا کند. اگر می شود در عمق کمتر به آب برسید قاعدتا باید روش کم هزینه تر اجرایی شود.

قطعا همین طور است. البته ما نیازمند پهنه بندی آب کشور هستیم. در این سال ها باید انجام و مشخص می شد که در کجا آب عمیق داریم و در کجا آب ژرف داریم. این کار انجام نشده است.

این 25 میلیارد تومان که تصویب شده است تا تخصیص پیدا کند با تشریفات اداری ما، زمان می برد.

نهایتا شما اعتقاد دارید برای تامین آب آشامیدنی در استان سیستان و بلوچستان که در مدت کوتاهی به نتیجه می رسد با حفر چاه های 300 متری می شود این آب را تامین کرد و به نیاز مردم که فوری و ضروری هست صرفا ظرف چند ماه پاسخ داده می شود؟

بله. این اعتقاد فنی بنده است و این امکان وجود دارد.